Nastał sezon rowerowy, pełen przyjemnych spacerów i wycieczek do lasu! Choć te aktywności przynoszą wiele radości i korzyści dla zdrowia, ważne jest, aby pamiętać o bezpieczeństwie. W szczególności warto zwrócić uwagę na ochronę przed kleszczami. Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), znane również jako „odkleszczowe zapalenie mózgu”, to ostro przebiegająca wirusowa choroba, która dotyka centralnego układu nerwowego człowieka. Najczęściej infekcja objawia się zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, a rzadziej zapaleniem mózgu lub zapaleniem opon mózgowych i mózgu.
Chorobę przenoszą kleszcze, a źródłem zakażenia są zarówno chore zwierzęta, jak i ludzie. Zakażenie występuje w wyniku ukąszenia przez kleszcza zakażonego wirusem. Główny okres zakażeń zakażeń odkleszczowym zapaleniem mózgu występują głównie w ciepłych miesiącach roku, od kwietnia do listopada, gdy kleszcze są najbardziej aktywne. Okres inkubacji i zakaźności choroby wynosi zazwyczaj od 7 do 14 dni. Jednak warto zaznaczyć, że choroba nie przenosi się między ludźmi.
Jak przebiega kleszczowe zapalenie mózgu?
Wyróżniamy dwa różne typy przebiegu choroby: europejski, który jest łagodniejszy, oraz dalekowschodni, który jest zdecydowanie poważniejszy. Na początku wirusy rozmnażają się w skórze i okolicznych węzłach chłonnych, a następnie przedostają się do naczyń krwionośnych. W tym czasie dochodzi do zakażenia różnych komórek w organizmie, co prowadzi do pojawienia się wczesnych objawów choroby. U niektórych zakażonych osób organizm jest w stanie zwalczyć infekcję. Jednak u pozostałych dochodzi do wtórnej fazy zakażenia, w której wirus zakaża komórki wyściółki naczyń krwionośnych mózgu, a następnie także komórki nerwowe mózgu. Na tym etapie najczęściej występują objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a w przypadku dalszego rozprzestrzeniania się infekcji również objawy zapalenia mózgu.
Jak często występuje choroba?
Częstość występowania odkleszczowego zapalenia mózgu może różnić się w zależności od regionu geograficznego. Choroba ta jest najczęściej spotykana w obszarach, gdzie kleszcze są szeroko rozpowszechnione, takich jak niektóre części Europy, Azji i Ameryki Północnej. Wystąpienie odkleszczowego zapalenia mózgu zależy również od sezonu, ponieważ kleszcze są najbardziej aktywne w cieplejszych miesiącach, zwłaszcza wiosną i latem. Istnieją także czynniki ryzyka związane z aktywnością na świeżym powietrzu, takimi jak spacery w lasach, wędrówki czy prace w ogrodzie, które zwiększają szansę na kontakt z kleszczami. Według raportu GUS w ostatnich latach w Polsce rośnie zarówno liczba zachorowań, jak i zapadalność na kleszczowe zapalenie mózgu. Śmiertelność z powodu KZM wynosi ok. 2% i dotyczy w większym stopniu mężczyzn niż kobiet, osób starszych i przewlekle chorych.
Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy
Choroba zaczyna się nagle i ma charakter dwufazowy – fazę zwiastunową i fazę neuroinfekcji.
Faza zwiastunowa: okres choroby utrzymuje się do 7 dni, a następnie u większości chorych dochodzi do samoistnego wyleczenia. Charakterystyczne objawy w tej fazie to: objawy grypopodobne, takie jak gorączka do 38°C, ból głowy, mięśni i stawów, zapalenie górnych dróg oddechowych. Mogą pojawić się również nudności, wymioty, biegunka.
Ze względu na fakt, że w początkowej fazie choroby, odkleszczowe zapalenie mózgu często przypomina objawy grypy lub innych wirusowych infekcji górnych dróg oddechowych, często nie jest rozpoznawane. Objawy wczesne zazwyczaj utrzymują się przez około tydzień i ustępują samoistnie. Po kolejnym tygodniu okresu utajenia, u około połowy chorych pojawiają się objawy charakterystyczne dla fazy objawowej, podczas gdy u pozostałych dochodzi do pełnego wyzdrowienia. Ze względu na nieswoiste objawy wczesnej fazy, często nie jest możliwe rozpoznanie choroby.
Faza neuroinfekcji:
- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, które występuje najczęściej, zwykle ma łagodny przebieg, dominującym objawem jest ból głowy, może też występować sztywność karku. Gorączka sięga 40°C, pojawiają się zawroty głowy, nudności i wymioty.
- zapalenie mózgu – charakteryzuje się zaburzeniami świadomości i objawami uszkodzenia struktur mózgu, zaburzenia orientacji, koncentracji i pamięci. Oprócz tego mogą pojawić się takie objawy jak: oczopląs, drżenia kończyn i porażenia nerwów czaszkowych powodujące zaburzenia mowy i połykania. Rzadziej obserwuje się zaburzenia mowy, niedowład i drgawki. W najcięższych przypadkach narastająca senność może przejść w śpiączkę, a zaburzenia oddychania i krążenia mogą być przyczyną nagłej śmierci.
- zapalenie mózgu i móżdżku
- zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego – jest to najrzadsza forma przebiegu fazy objawowej jest zapalenie rdzenia kręgowego , którego głównym objawem są szybko rozwijające się niedowłady kończyn oraz zaburzenia czucia. Chorzy z objawami zapalenia rdzenia kręgowego wymagają wielomiesięcznej hospitalizacji z rehabilitacją.
Co robić przy podejrzeniu KZM?
W fazie objawów wczesnych odkleszczowego zapalenia mózgu zazwyczaj wystarcza leczenie objawowe, które może obejmować przyjmowanie leków przeciwgorączkowych, często więcej niż raz dziennie, pod nadzorem lekarza. Ze względu na to, że objawy tej choroby są niecharakterystyczne, co utrudnia ustalenie dokładnego rozpoznania, ważne jest przeprowadzenie badania przez lekarza w celu wykluczenia innych schorzeń. Jeśli wystąpią objawy zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych, pacjent zostanie skierowany do szpitala dla dalszej diagnostyki i leczenia.
Kleszczowe zapalenie mózgu – jakie badania?
Badania, które potwierdzają kleszczowe zapalenie mózgu najczęściej są przeprowadzane dopiero w drugiej fazie choroby, ponieważ pierwsza część objawów jest mało charakterystyczna i zazwyczaj ustępuje samoistnie, co powoduje, że większość pacjentów nie zgłasza się z nimi do lekarza. Podstawowym badaniem diagnostycznym mającym na celu potwierdzenie infekcji wywoływanej wirusem KZM jest badanie serologiczne, które polega na pomiarze stężeń specyficznych przeciwciał IgM/IgG skierowanych przeciwko temu patogenowi.
Przeciwciała te są wyspecjalizowanymi białkami układu odpornościowego, które produkowane są w momencie kontaktu z wirusem. Ich wykrycie we krwi pacjenta potwierdza jego kontakt z wirusem KZM, co w połączeniu z objawami klinicznymi, które zgłasza pacjent jest wystarczające do postawienia rozpoznania. Przeciwciała oznaczane są w klasach IgM i IgG. Badania przeciwciał IgG może być także wykorzystane do określenia odporności poszczepiennej w przypadku przeprowadzenia pełnego cyklu szczepień ochronnych na KZM.
Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu
Szczepienie podstawowe obejmuje podanie 3 dawek. Schemat szczepienia obejmuje podanie pierwszej dawki, następnie drugiej – po 1–3 miesiącach i trzeciej po 6–15 miesiącach. Po 2 dawkach przeciwciała występują u 90% szczepionych. Aby zdążyć przed sezonem aktywności kleszczy, szczepienie należy rozpocząć wczesną zimą.
Istnieje również możliwość zastosowania przyspieszonego schematu szczepień. Polega on na podaniu dwóch dawek w odstępie 2 tygodni. Trzecia dawka jest podawana po 5 do 12 miesiącach od drugiej dawki. Alternatywnie, można podać trzy dawki szczepionki, pierwszą i drugą w odstępie 7 dni, trzecią po 21 dniach, a czwartą po 12 do 18 miesiącach.
Po zakończeniu podstawowego schematu szczepień, zaleca się podawanie dawek przypominających co 3 lata, aby utrzymać odpowiednią ochronę.
Komu szczególnie zalecane jest szczepienie?
- ludziom zatrudnionym przy eksploatacji lasu,
- wojskowym,
- funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej,
- rolnikom,
- turystom i uczestnikom obozów i kolonii.
Jak zapobiegać ukąszeniu przez kleszcza?
- W obszarach, gdzie istnieje ryzyko występowania kleszczy, zaleca się podejmowanie odpowiednich środków ostrożności.
- Noś odpowiednią odzież, która jak najbardziej zakrywa ciało, takie jak długie spodnie, koszule z długimi rękawami oraz nakrycie głowy. Możesz również wsunąć nogawki spodni w skarpety lub nosić spodnie z ściągaczami w kostce.
- Stosuj środki odstraszające kleszcze.
- Po powrocie z obszaru, gdzie mogą występować kleszcze, zaleca się zmianę i dokładne wytrzepanie odzieży, którą nosiliśmy.
- Staraj się za każdy razem oglądać całe ciało. Szczególnie zwracając uwagę na pachy, pachwiny, zgięcia podkolanowe, zgięcia łokciowe oraz skórę głowy.
- Unikaj kontaktu z roślinnością, szczególnie w lasach liściastych i mieszanych.
- W sytuacji kiedy dojdzie do ukąszenia, jak najszybsze usuń kleszczy z ciała. Jednak należy pamiętać, że wirusy odkleszczowego zapalenia mózgu znajdują się w gruczołach ślinowych kleszcza, więc do zakażenia może dojść już w ciągu kilku minut od przyczepienia się do skóry.